تنوع و پارامترهای ژنتیکی برخی صفات زراعی گلرنگ تحت دو رژیم رطوبتی

چکیده دانه های روغنی از لحاظ اقتصادی و اهمیت غذایی به دلیل تامین کالری و انرژی مورد نیاز انسان ودام در بین محصولات کشاورزی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشند. از طرف دیگر تنش کم آبی یکی از عوامل محدود کننده تولید محصولات زراعی در بسیاری از مناطق دنیا می باشد. لذا این مطالعه با هدف ارزیابی 30 ژنوتیپ گلرنگ که شامل 28 لاین اصلاحی از توده های بومی و دو واریته خارجی در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار و به طور جداگانه در دو رژیم رطوبتی شامل آبیاری براساس 50 و 85 درصد تخلیه رطوبت از خاک در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در لورک نجف آباد اجرا گردید. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که در شرایط رطوبتی معمول تفاوتی بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات بجز صفت وزن دانه در طبق معنی دار بود. در شرایط کم آبیاری نیز تفاوت بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات معنی دار بود. نتایج تجزیه واریانس مرکب داده ها نشان داد که رژیم رطوبتی تاثیر کاهنده معنی داری بر تمام صفات بجز صفت وزن دانه در طبق داشت. اثر متقابل ژنوتیپ و رژیم رطوبتی نیز برای صفات وزن هزار دانه، وزن دانه در طبق، عملکرد روغن و عملکرد دانه در بوته معنی دار بود. بررسی ضرایب همبستگی نشان داد در هر دو شرایط رطوبتی معمول و کم آبیاری، عملکرد دانه در بوته با ارتفاع بوته، تعداد شاخه در بوته، تعداد دانه در طبق و وزن دانه در طبق همبستگی مثبت و معنی داری داشت. برآورد ضرایب تنوع ژنتیکی و فنوتیپی نشان داد که بین ژنوتیپ های مورد بررسی تنوع ژنتیکی قابل ملاحظه ای از نظر صفات مهم زراعی وجود داشت. بعلاوه در شرایط رطوبتی معمول صفات تعداد شاخه در بوته، وزن هزار دانه، روز تا پایان گلدهی، روز تا رسیدگی و مقدار پرولین برگ از قابلیت توارث عمومی بالایی برخوردار بودند. در شرایط کم آبیاری نیز صفات عملکرد دانه در بوته، وزن دانه در طبق، درصد روغن دانه و مقدارکلروفیل a+b در برگ دارای وراثت پذیری عمومی بالایی بودند. لذا بسته به هدف اصلاحی، ژنوتیپ های مورد مطالعه می توانند زمینه ژنتیکی مناسبی را جهت انتخاب ژنوتیپ-های برتر به منظور تولید ارقام متحمل تر به تنش فراهم نمایند. نتایج حاصل از تجزیه رگرسیون مرحله ای برای عملکرد دانه در واحد سطح نشان داد در شرایط کم آبیاری به ترتیب تعدادطبق در بوته، وزن هزار دانه، تعداد شاخه در بوته، مقدار پرولین برگ و تعداد دانه در طبق وارد مدل شدند و مجموعا 80 درصد از تغییرات عملکرد دانه در واحد سطح را موجب شدند. در شرایط رظوبتی معمول نیز به ترتیب صفات تعداد طبق در بوته، وزن هزار دانه، تعداد دانه در طبق و پرولین وارد مدل شدند و مجموعا 79 درصد از تغییرات عملکرد دانه در واحد سطح را موجب گردیدند. نتایج تجزیه ضرایب مسیر برای ضرایب همبستگی بین عملکرد دانه در واحد سطح با صفات موجود در رگرسیون نشان داد که در هر دو رژیم رطوبتی، تعداد طبق در بوته بیشترین اثر مستقیم مثبت و اثرات غیرمستقیم را از طریق صفات دیگر برعملکرد دانه در واحد سطح داشته است. لذا در هر دو شرایط رطوبتی، تعداد طبق در بوته می تواند در برنامه به نژادی گلرنگ به عنوان یک شاخص انتخاب مناسب جهت بهبود عملکرد دانه در واحد سطح مورد استفاده قرار گیرد. به منظور گروهبندی و تعیین فواصل ژنتیکی ژنوتیپ ها براساس صفات مورد بررسی، از تجزیه خوشه ای استفاده گردید و در شرایط بدون تنش و دارای تنش رطوبتی ژنوتیپ ها به ترتیب در 4 و 3 گروه قرار گرفتند. بررسی شاخص های مختلف تحمل و حساسیت به تنش رطوبتی (ssi، tol، mp، gmp و sti) و میزان همبستگی رتبه آنها با ژنوتیپ ها نشان داد که شاخص sti مناسب ترین شاخص برای شناسایی و معرفی ژنوتیپ های متحمل تر می باشد و لذا براساس این شاخص ژنوتیپ 2429e به عنوان متحمل ترین ژنوتیپ به تنش خشکی معرفی گردید. کلمات کلیدی: گلرنگ، رژیم رطوبتی، عملکرد دانه و اجزای آن، شاخص تحمل به تنش خشکی.